O Gołańczy
Gołańcz jest miastem położonym w województwie wielkopolskim, 75 km na pn-wsch od Poznania, na brzegu Jeziora Smolary i nad wypływającą z niego Strugą Gołaniecką, na wysokości ok. 95 m n.p.m.
Gołańcz została wymieniona po raz pierwszy jako wieś książęca w dokumencie z roku 1222. Od końca XIII do połowy XV w. posiadłość rodu Pałuków Gołanieckich - obok zamku i pod jego ochroną rozwijało się wtedy centrum handlowe okolicznych terenów z kościołem i dużym placem targowym. Data nadania praw miejskich nie jest znana, a od roku 1399 Gołańcz nazywana jest na przemian miastem i wsią. Ponowny rozwój miasta nastąpił w wieku XVIII, po potwierdzeniu praw. Na szlaku handlowym z Poznania do Nakła i Bydgoszczy rozwinął się wtedy ośrodek sukiennictwa.
W roku 1772 Gołańcz zajęły wojska pruskie, wbrew postanowieniom traktatu o pierwszym rozbiorze Polski. Miasto liczyło wtedy 650 mieszkańców, głównie rolników. Wiek XIX nie przyniósł rozwoju, a ludność licznie emigrowała do Ameryki. W końcu XIX w. istniała tu polska kasa pożyczkowa. W roku 1908 przeprowadzono przez miasto linię kolejową z Wągrowca do Bydgoszczy, z odgałęzieniem do Chodzieży. Spod panowania pruskiego miasto oswobodziło się 30 grudnia 1918 r. Zorganizowano tu kompanię ochotniczą, która walczyła na froncie północno-wschodnim powstania wielkopolskiego. Pamięć mieszkańców okolic poległych w czasie okupacji hitlerowskiej czczą odsłonięte w roku 1979 tablice i pomniki w Morakowie, Potulinie i Rybowie.
ZABYTKI
Jednolita kalenicowa zabudowa Gołańczy o charakterze małomiasteczkowym pochodzi z końca XIX i I połowy XXw. Na Rynku ustawiono pomnik poległych i pomordowanych w latach 1918-1919 i 1939-1945.
Przy ul. Klasztornej znajduje się kościół pobernardyński, wzniesiony w stylu gotyckim w wiekach XV/XVI, a w latach 1695-1700 przebudowany w stylu barokowym z fundacji Marcina Smoguleckiego. Zbudowany jest na planie krzyża, którego ramiona tworzą kaplice. Wnętrze dość ubogie; na uwagę zasługują ołtarz główny i ambona, barokowe z początku XVIII w. W lewej kaplicy na ścianie płyta nagrobna Wojskiego wschowskiego Piotra Raczyńskiego z napisem i datą 1752. Do kościoła prowadzi bramka barokowa z I połowy XVIII w.
Wśród łąk na północnym brzegu Jeziora Smolary na grodzisku stożkowatym znajdują się ruiny gotyckiego zamku Pałuków. Zamek wzniesiony był przed rokiem 1383 w formie wieży mieszkalno-obronnej, a w I połowie XV w. został podwyższony o jedną kondygnację i otoczony murem. Po spaleniu w czasie najazdu szwedzkiego, odbudowali go ówcześni właściciele - Smoguleccy. W końcu XVIII w. popadł w ruinę. W XIX wieku nakryto pozostałości dachem, a w latach 1951-53 przeprowadzono prace zabezpieczające. Wewnątrz zachowały się ślady sklepień, stropów oraz fragmenty kominka wczesnobarokowego. Od północy portal profilowany oraz wysoka wnęka, która dawniej kryła opuszczaną kratę (tzw. bronę). Mury obronne zachowały się do wysokości 4 m (od strony jeziora tylko fundamenty), z okrągłą basztą i barokową bramą wjazdową z II połowy XVII w. (zbudowaną na fundamentach bramy gotyckiej). Ze zamkiem jest związana legenda. Na początku maja 1656 r. chłopska załoga zamku wstrzymała na kilka dni pochód wojsk szwedzkich ścigających oddział Stefana Czarnieckiego. Do obrony zachęcił podobno przykład staroscianki Hanki, która nie chcąc wpaść w ręce Szwedów, rzuciła się do jeziora. Zamek został zdobyty przez Szwedów za cenę dużych strat, w odwet czego spalili go i wymordowali około 200 obrońców. Odtąd podobno co noc, o północy, w bramie zamkowej pojawia się czarno ubrany starosta szukający córki. Ona jednak, przybrana liliami wodnymi, pokazuje się tylko w noc świętojańską.
Obok ruin zamku Józef Kostrzewski odkrył w okresie międzywojennym osadę należącą do kultury łużyckiej i zbudowaną na niej osadę wczesnośredniowieczną z ceramiką i kośćmi zwierząt.
W południowej części miasta znajduje się nowy kościół, zbudowany w latach 1931-1934 według projektu Stefana Cybichowskiego. Wewnątrz polichromia Leona Wróblewskiego oraz dwa ołtarze barokowe z początku XVIII w. Na ścianie zewnętrznej epitafium pisarza wielkiego koronnego Maksymiliana Mielżyńskiego (zm. 1785).
(Paweł Anders, "Nad dolną Wełną")